NIK o szlaku rowerowym Green Velo
Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo to najdłuższa trasa rowerowa w Polsce i jedna z dłuższych w Europie. Inwestycja – zrealizowana kilka lat temu nie bez przeszkód kosztem 274 mln zł – właśnie znalazła się na rozdrożu. W przypadku dwóch województw skończył się, a w przypadku trzech kolejnych dobiega końca tzw. okres jej trwałości – czas, w którym należy zachować w niezmienionej formie i wymiarze efekty projektu dofinansowanego środkami Unii Europejskiej. Ten moment to wielka szansa na dalszy rozwój, ale NIK dostrzega też zagrożenie – bez odpowiednich działań może dojść do stopniowej degradacji szlaku i zaprzepaszczenia tego, co już udało się osiągnąć. Obawy Izby co do przyszłości Green Velo budzą nieprawidłowości i problemy stwierdzone podczas kontroli. Zdaniem NIK, bez skoordynowanego zarządzania, należytego utrzymania przejezdności, stanu technicznego obiektów i oznakowania oraz bez zapewnienia bezpieczeństwa użytkownikom, dalsze funkcjonowanie szlaku, jako już rozpoznawalnego produktu i marki turystycznej, może być zagrożone.
Kontrola NIK pokazała, że podział odpowiedzialności za poszczególne odcinki nie sprzyjał prawidłowemu utrzymaniu i spójnemu promowaniu szlaku – jest to wyzwanie przekraczające możliwości władz pojedynczych gmin i powiatów, a nawet województw. Konieczne jest więc wyłonienie lub powołanie jednego podmiotu, który będzie zarządzał Green Velo.
Nasze wnioski formułujemy na podstawie szerokiej kontroli, która objęła pięć urzędów marszałkowskich, cztery zarządy dróg wojewódzkich, łącznie 23 gminy i powiaty oraz kilka firm z Podkarpacia i instytucję udzielającą im pożyczek ze środków na rozwój turystyki. Zorganizowaliśmy także panel ekspertów poświęcony Green Velo oraz internetową ankietę, w której wzięło udział ponad 1400 osób.
Stan techniczny nie wszędzie zadowalający, a kontrole sporadyczne
Green Velo ma ponad 2 tys. km długości, z których około 300 km stanowią nowe i przebudowane drogi rowerowe oraz ciągi pieszo-rowerowe, a blisko 150 km to wyremontowane drogi gruntowe. Szlak przebiega przez 5 województw o zróżnicowanych walorach krajoznawczych. Obejmuje m.in. Warmię i Mazury, Puszczę Białowieską, Roztocze i dolinę Sanu. Został wytyczony przez parki narodowe, krajoznawcze i obszary specjalnej ochrony ptaków oraz w pobliżu lokalnych atrakcji turystycznych. Nie są to trasy na ogół wymagające specjalnych umiejętności i wielkiego wysiłku, z wyjątkiem górskich odcinków na Podkarpaciu.
Na trasach Green Velo rozmieszczonych zostało 228 Miejsc Obsługi Rowerzystów (MOR) wyposażonych w wiaty, ławy, stojaki rowerowe, tablice informacyjne oraz kosze na śmieci, a niektóre również w toalety przenośne i zbiorniki z wodą. Szlak ma spójne oznakowanie, logo i stronę internetową https://greenvelo.pl. Został z nim powiązany system Miejsc Przyjaznych Rowerzystom (MPR).Taki status jest nadawany punktom oferującym usługi noclegowe i gastronomiczne, a także atrakcjom turystycznym spełniającym określone wymogi w ramach przyjętego systemu rekomendacji.
Cała inwestycja została sfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej, 10% pochodziło z budżetu państwa, 5% wnieśli beneficjenci. Okres tzw. trwałości projektu w przypadku dwóch województw – podlaskiego i świętokrzyskiego – upłynął z końcem 2020 r., dla trzech kolejnych zakończy się w połowie tego roku. Oczekiwane efekty związane z rozwojem turystyki rowerowej i jej wpływem na lokalną gospodarkę odnotowały dwa województwa: lubelskie i warmińsko-mazurskie. W urzędach marszałkowskich trzech pozostałych województw nie przeprowadzono analiz dotyczących osiągniętych celów, nie można zatem wskazać, czy w związku z działalnością Green Velo doszło tam do zakładanego ożywienia kulturalno-turystycznego, rozwoju przedsiębiorczości czy spadku bezrobocia.
Mimo że szlak jest unikatowy, nie tylko w skali krajowej, od samego początku budził kontrowersje. Krytykowany był sam projekt, a w 2015 r. NIK wykazała zagrożenia dla jego terminowej realizacji. Inwestycja do tej pory budzi zastrzeżenia niektórych ekspertów, a także użytkowników, co pokazują wyniki naszej internetowej ankiety.
W badanym przez NIK okresie przejezdność na trasie Green Velo została zachowana, jednak nasza kontrola wykazała wiele nieprawidłowości dotyczących właściwego utrzymania stanu technicznego dróg i mostów po których przebiega szlak, a także braki w jego oznakowaniu. Na niektóre problemy zwrócono uwagę dopiero w trakcie naszej kontroli.
Największe kłopoty, mimo wysiłków zarządców, stwarzały drogi niepubliczne o nawierzchni tłuczniowej lub będące jednocześnie drogami dojazdowymi do pól (cyklicznie rozjeżdżanymi przez sprzęt rolniczy), czy drogami leśnymi (niszczonymi podczas wywózki drzewa).
Oględziny wykazały, że w 2/3 kontrolowanych gmin i powiatów oznakowanie szlaku było niekompletne, a w czterech braki były na tyle istotne, że mogły stwarzać problemy z odnalezieniem właściwego kierunku jazdy. Przyczyną takiego stanu były zarówno kradzieże, jak i zaniedbania ze strony zarządców poszczególnych odcinków. Miejsca Obsługi Rowerzystów w zdecydowanej większości były właściwie oznakowane, a ich wyposażenie utrzymane w dobrym stanie technicznym i estetycznym, jedynie w co trzecim MOR stwierdziliśmy drobne braki.
Ustalenia NIK pokazują, że kłopoty z utrzymaniem nawierzchni czy właściwego oznakowania tras wynikały np. z tego, że kontrolowane jednostki nie wyodrębniły w swoich planach finansowych środków przeznaczonych wyłącznie na zadania związane z Green Velo. Główną przyczyną był jednak brak właściwego nadzoru.
Przeglądów gwarancyjnych lub okresowych kontroli (przewidzianych przepisami Prawa budowlanego) dróg i mostów znajdujących się na trasie szlaku nie przeprowadziła co piąta jednostka samorządu terytorialnego (spośród 23 kontrolowanych), przy czym dwie z nich nie wykonały ani przeglądów, ani kontroli. Co więcej, odnotowaliśmy również przypadki nierealizowania zaleceń pokontrolnych.
Skrajny przykład to kładka pieszo-rowerowa nad rzeką San w miejscowości Bachów (gmina Krzywcza w woj. podkarpackim). Wbrew przeznaczeniu, korzystali z niej także kierowcy samochodów osobowych, co – jak pokazały okresowe kontrole przeprowadzone w 2018 r. i w 2019 r. – stwarzało zagrożenie dla zdrowia i życia użytkowników i mogło doprowadzić do poważnej awarii obiektu lub katastrofy budowlanej. Zalecono wówczas postawienie blokady, która uniemożliwiłaby samochodom wjazd na kładkę.
Kolejna kontrola, przeprowadzona w 2020 r. pokazała, że władze gminy nie wykonały zaleceń. Zamiast blokady, przed kładką postawiono jedynie znaki drogowe (notorycznie niszczone i usuwane), oznaczające zakaz ruchu, a zatem niewłaściwe, dotyczyły bowiem również rowerów.
O stwierdzonym w trakcie kontroli bezpośrednim zagrożeniu dla życia i zdrowia, zawiadomiliśmy wójta. Ponieważ jednak podjęte przez niego działania były niewystarczające, także Powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego w Przemyślu, który w czerwcu ubiegłego roku przeprowadził kolejną kontrolę. Uznał, że w trybie natychmiastowym należy zakazać użytkowania kładki do czasu wykonania blokad uniemożliwiających wjazd samochodom, nakazał również przeprowadzenie ekspertyzy stanu technicznego obiektu, która potwierdziła, że zrealizowanie zaleceń jest konieczne.
Miejsca niebezpieczne stwierdziliśmy w sumie na terenie 4 kontrolowanych województw (wyjątkiem jest woj. lubelskie), ale głównymi przyczynami wypadków, do których dochodziło na trasach Green Velo w latach 2016-2020 były: nieustąpienie pierwszeństwa przejazdu i niedostosowanie prędkości do warunków jazdy. W sumie w pięciu województwach doszło do 288 zdarzeń z udziałem rowerzystów, w których zginęły 3 osoby, a 59 zostało rannych.
Odnotowaliśmy również trudności wynikające z założeń przyjętych w trakcie projektowania i wytyczania szlaku, których dotychczas nie udało się rozwiązać. Z powodu poziomu wód na Bugu, okresowo nieczynna jest na przykład przeprawa promowa Niemirów-Gnojno. Turyści jadący Green Velo muszą wówczas korzystać z drogi alternatywnej, między miejscowościami Mielnik i Zabuże, choć na etapie projektowania szlaku w Niemirowie planowano wybudowanie nad Bugiem kładki pieszo-rowerowej. Jak tłumaczył wójt gminy Mielnik, władze samorządowe przygotowały dokumentację projektową i uzyskały pozwolenie na budowę, ale Zarząd Województwa Podlaskiego wycofał się z realizacji projektu. W 2017 r. gmina zaproponowała zlokalizowanie przeprawy promowej w innym miejscu – około 200 m w dół rzeki – co pozwoliłoby na przewozy przez cały rok. Jest to jednak teren cenny przyrodniczo, objęty ochroną zabytków i leży w obszarze zagrożenia powodziowego, dlatego proces uzgodnień i uzyskiwania pozwoleń na budowę wciąż trwał w trakcie kontroli NIK.
Miejsca Przyjazne Rowerzystom
Właściciele pensjonatów, zajazdów, restauracji, muzeów, skansenów, sklepów, a nawet stacji benzynowych znajdujących się w pobliżu Green Velo mogą się ubiegać o przyznanie ich obiektom statusu Miejsca Przyjaznego Rowerzystom. Obiekty te muszą jednak spełniać określone standardy, przede wszystkim – oferować bezpieczne i nieodpłatne miejsca przechowania rowerów, udostępniać podstawowe narzędzia do ich napraw i aktualne informacje na temat pobliskich punktów serwisowych. Właściciele muszą także wypełniać zobowiązania wynikające z regulaminu współpracy – prowadzić dobowy monitoring ruchu turystycznego i raz w miesiącu przekazywać informacje na ten temat urzędom marszałkowskim, a także umieścić na swoich stronach internetowych baner lub odnośnik do Green Velo (pod rygorem możliwości cofnięcia rekomendacji).
Przedsiębiorcy mający obiekt ze statusem Miejsca Przyjaznego Rowerzystom, mogą się ubiegać o preferencyjne pożyczki na rozwój turystyki ze środków właściwego ministerstwa, na podstawie umów podpisanych z BGK. Te z nich, które badaliśmy, zawierały jednak nieprecyzyjne zapisy dotyczące osiągnięcia zakładanych efektów – poszerzenia oferty lub usług. Nie wskazano w nich bowiem ani w jaki sposób efekty te miałyby zostać osiągnięte, ani w jakim czasie. W przypadku czterech podkarpackich przedsiębiorców, którzy dostali w sumie 1 mln 250 tys. zł pożyczek, nasza kontrola pokazała, że choć zwiększyli ofertę lub wydłużyli sezon, to ich działania nie przyczyniły się do rozwoju turystyki wokół szlaku.
Według danych ze strony www.greenvelo.pl, na początku listopada 2020 r. w systemie rekomendacji MPR znajdowały się 1 282 obiekty (od 223 w woj. warmińsko-mazurskim do 295 w woj. lubelskim). Najwięcej w kategoriach:
- noclegi – 504,
- zabytki – 212,
- gastronomia – 149.
Od 2017 r. status Miejsca Przyjaznego Rowerzystom przyznają poszczególne urzędy marszałkowskie (z wyjątkiem świętokrzyskiego) i to one powinny sprawdzać czy miejsca te spełniają odpowiednie standardy.
Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego prowadził monitoring telefoniczny lub bezpośredni audyt, który nie wykazał nieprawidłowości. W trakcie kontroli NIK, weryfikację przeprowadził Departament Promocji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. W jej wyniku z systemu wykreślono 40 obiektów m.in. takie, których właściciele nie przekazywali dobowych ankiet monitoringu ruchu turystycznego za 2019 r., czy nie umieszczali na swojej witrynie internetowej banera Green Velo. Okazało się także, że na stronie internetowej szlaku umieszczono trzy obiekty, które nie należały do systemu rekomendacji Miejsc Przyjaznych Rowerzystom. Dyrektor Departamentu Promocji urzędu tłumaczyła, że doszło do tego przez pomyłkę; dane zostały skorygowane.
Z kolei nasza kontrola czterech przedsiębiorców posiadających obiekty z rekomendacją MPR na terenie województwa podkarpackiego wykazała, że 2 z nich nie zapewniły wszystkich zadeklarowanych świadczeń ujętych w regulaminie współpracy. Większość miała trudności z gromadzeniem danych obejmujących dobowy monitoring ruchu turystów rowerowych, były też nieprawidłowości w ich przekazywaniu.
Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego nie egzekwował od właścicieli obiektów posiadających status MPR prowadzenia dobowego monitoringu ruchu turystycznego i przekazywania informacji na ten temat. Nawet jeśli dane były przesyłane, w urzędzie ich nie analizowano.
NIK zwraca uwagę na konieczność dochowania rzetelności w tym zakresie. Przyznanie rekomendacji Miejsca Przyjaznego Rowerzystom wiąże się przecież z możliwością uzyskania pożyczki na preferencyjnych warunkach, a informacje o obiektach mających status MPR zamieszczane są na stronie internetowej Green Velo co jest istotną informacją dla turystów, ale i bezpłatną promocją tych obiektów.
Zobacz wideo
O autorze