Ukraina uzależniona od stanu relacji energetycznych z Rosją
Dla Ukrainy kwestie energetyczne są szczególnie istotną determinantą funkcjonowania gospodarki, która w zasadniczy sposób wyznacza poziom życia społeczeństwa oraz jej pozycję polityczną. Kraj ten pozostaje bowiem nie tylko jednym z największych w Europie producentów węglowodorów i energii, ale także strategicznym podmiotem w zakresie jej tranzytu. Atuty te tracą jednak dużą część swojej wartości wobec gospodarczych i politycznych następstw długoletniej przynależności państwowej Ukrainy do ZSRR.
W okresie niepodległości Ukrainy relacje energetyczne stały się dla Federacji Rosyjskiej (FR) istotnym instrumentem utrzymania tego państwa w swojej strefie wpływów. Kształtowanie tych relacji zgodnie z doktryną Falina-Kwicińskiego, zakładającą wykorzystywanie dostaw surowców energetycznych do realizacji celów gospodarczych i politycznych i realizowaną głównie za pośrednictwem sieci gazociągów, stało się bowiem dla FR wygodnym i niejednokrotnie skutecznym sposobem wywierania presji na Ukrainę.
U podstaw skuteczności doktryny Falina-Kwicińskiego leży stosunkowo duża podatność gospodarki i bezpieczeństwa energetycznego Ukrainy na dostawy nośników energii z FR i ich ceny. Wyższe wydatki na import gazu obciążają w znacznym stopniu, bezpośrednio i pośrednio, bilans płatniczy i budżet Ukrainy. Wzrost kosztów pozyskania energii powoduje ograniczenie potencjału rozwojowego kraju, zmniejszenie tempa wzrostu gospodarczego, a zatem stratę pewnej potencjalnej części produktu krajowego brutto (GDP). Ponadto dochody z tytułu tranzytu rosyjskiego gazu do odbiorców europejskich stanowią ok. 3% GDP Ukrainy i ok. 10% wpływów budżetowych tego kraju.
Jednym ze spektakularnych przykładów stosowania doktryny Falina-Kwicińskiego było sprokurowanie kryzysu gazowego w 2009 r., który posłużył FR do wymuszenia na Ukrainie podpisania niekorzystnego kontraktu na dostawy i tranzyt gazu oraz do zawarcia w Charkowie w 2010 r. umowy „flota za gaz”, w ramach której rosyjska Flota Czarnomorska miała stacjonować na Krymie co najmniej do 2042 r. W tych samych kategoriach należy postrzegać propozycję uzyskania znacznie niższych cen gazu w zamian za ustępstwa, obejmujące zgodę Ukrainy na członkostwo w Unii Celnej współtworzonej przez FR, Białoruś i Kazachstan oraz fuzję spółek Gazprom i Naftohaz, która miała umożliwić przejęcie ukraińskiej infrastruktury gazowej.
Zaprezentowane, w książce „Zależność gospodarki Ukrainy od stanu relacji energetycznych z Federacją Rosyjską”, wyniki badań zmian tych relacji w ostatnich latach wskazują, że zmiany te są korzystne dla Ukrainy. Stało się tak w wyniku wzrostu skuteczności działań Ukrainy na rzecz zmniejszenia zakresu i skutków stosowania instrumentów energetycznego nacisku FR. Najbardziej istotnymi działaniami o charakterze krajowym były: znaczny rozwój odnawialnych źródeł energii (OZE) oraz postępy w reformowaniu sektora energetycznego. O ile w okresie 2014 -2018 zdolności wytwórcze instalacji odnawialnych Ukrainy zwiększyły się o 6574 MW, to w ciągu zaledwie 18 miesięcy okresu 2019-2020 przybyło ich aż 13 502 MW, tj. ponad 2-krotnie więcej. Główne kierunki reformowania sektora energetycznego zakładają wprowadzenie rynków energii, w tym uwolnienie cen energii elektrycznej i gazu oraz poprawę efektywności energetycznej. Ukraina dąży także do wzrostu krajowego wydobycia gazu oraz ograniczenia zapotrzebowania na węgiel grup antracytowych.
W efekcie działań o charakterze krajowo-międzynarodowym Ukraina wyeliminowała całkowicie import gazu oraz znacząco ograniczyła zależność od dostaw paliwa jądrowego z FR. Od listopada 2015 r. Ukraina kupuje gaz wyłącznie na rynku europejskim. Dostawy surowca z FR zostały zatem zastąpione dostawami z państw europejskich, które są realizowane z wykorzystaniem ich infrastruktury przesyłowej. Już w 2018 r. Ukraina zredukowała zależności od dostaw paliwa dla elektrowni jądrowych z niemal 100% do 67%, z realną perspektywą ich dalszego ograniczenia do 55% do 2025 r. Ukraina zmierza także w kierunku integracji systemu elektroenergetycznego z systemem europejskim oraz zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej kraju.
W wymiarze międzynarodowym Ukraina aktywnie zabiega o wsparcie państw oraz organizacji i instytucji międzynarodowych na rzecz utrzymania statusu państwa tranzytowego, ujawnia niezgodne z przepisami prawa działania Gazpromu oraz korzysta z orzecznictwa międzynarodowych organów arbitrażowych. W szczególności duże korzyści wizerunkowe i gospodarcze przyniosły Ukrainie orzeczenia Instytutu Arbitrażowego Izby Handlowej w Sztokholmie (SCC), które dotyczyły spornych kwestii w zakresie dostaw i tranzytu gazu z FR.
Działania Ukrainy doprowadziły do spadku znaczenia głównych instrumentów energetycznego nacisku FR na Ukrainę. FR trudniej jest teraz za ich pośrednictwem kreować sytuacje kryzysowe (np. kryzysy gazowe) w energetyce Ukrainy lub destabilizować jej funkcjonowanie, utrwalać zależność energetyczną Ukrainy oraz ograniczać rolę Ukrainy jako państwa tranzytowego.
Tomasz Motowidlak – dr hab. inż. prof. nadzw. UŁ jest zatrudniony w Katedrze Biznesu i Handlu Międzynarodowego Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego. Jego głównym obszarem badawczym jest funkcjonowanie rynków energii UE. Jego badania inspirowane są w dużym stopniu możliwością ich wykorzystania w praktyce.
Materiał powstał przy współpracy z Wydawnictwem Uniwersytetu Łódzkiego.
O autorze